δίγαμμα

To έκτο γράμμα (F) του φοινικικού αλφάβητου, το οποίο ονομάστηκε έτσι από το σχήμα του που μοιάζει με διπλό κεφαλαίο Γ και προφερόταν βαυ, γιατί παρίστανε έναν φθόγγο σαν το σημερινό Β ή σαν μισό -ου. Οι Έλληνες, μαζί με τα άλλα γράμματα του φοινικικού αλφαβήτου, παρέλαβαν και αυτό και το χρησιμοποίησαν για την παράσταση ενός ημίφωνου, που προερχόταν από το u και φωνητικά αντιστοιχούσε μάλλον στο αγγλικό παρά στο γερμανικό W. To F, που διατήρησε και στην ελληνική την έκτη κατά σειρά θέση, την οποία είχε στο αλφάβητο της φοινικικής, εξαφανίστηκε ως φθόγγος πολύ νωρίς στην ιωνικοαττική διάλεκτο, ενώ ακόμη νωρίτερα είχε παύσει να γράφεται και το γράμμα που παρίστανε τον φθόγγο. Διασώθηκε όμως έως σήμερα για τη δήλωση του αριθμού 6, αλλά στην παραλλαγμένη μορφή του (ς) (στίγμα, περισσότερο γνωστό με τα γράμματα στ). Η θέση του δ. αποτελεί ένα από τα δυσκολότερα και χαρακτηριστικότερα προβλήματα της γλώσσας των ομηρικών επών. Την ύπαρξή του υποπτεύθηκε πρώτος ο Άγγλος φιλόλογος Μπέντλεϊ (1662-1742), που υποστήριξε ότι το δ. ήταν εύχρηστος φθόγγος κατά τους ομηρικούς χρόνους. Φαίνεται, πάντως, ότι πολύ πριν από τον Μπέντλεϊ οι Έλληνες γραμματικοί, και ιδιαίτερα ο Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς, είχαν επισημάνει την αρχαϊκή προέλευση του δ., αλλά δεν αξιοποίησαν τη γνώση τους αυτή για να ερμηνεύσουν τις χασμωδίες και τις άλλες ανωμαλίες που παρουσίαζαν τα ομηρικά κείμενα. Η παρατήρηση του Άγγλου επιστήμονα για την ύπαρξη του δ. στους παλαιότερους χρόνους διευκόλυνε εξαιρετικά την ορθή ανάγνωση των ομηρικών ποιημάτων, επειδή με την αποκατάσταση του φθόγγου αυτού θεραπεύτηκαν πολλές χασμωδίες και αντιμετωπίστηκαν διάφορες άλλες γραμματικές και μετρικές ανωμαλίες. Αξίζει, ωστόσο, να σημειωθεί ότι ακόμη δεν έχει διευκρινιστεί από την έρευνα αν τα χωρία όπου επιβάλλεται η αποκατάσταση του F είναι αιολισμοί ή αν ανήκουν σε χρόνους κατά τους οποίους ο φθόγγος αυτός σωζόταν και στην ιωνική γλώσσα, εκδοχή που είναι και η πιθανότερη, αφού, όπως αναφέρθηκε, ίχνη χρήσης του δ. εντοπίζονται και στην ιωνική. Σύμφωνα με μια στατιστική του Χάρτελ, η επίδραση του F στη γλώσσα των ομηρικών επών είναι δυνατόν να αποδειχθεί σε 3.354 περιπτώσεις. Συγκεκριμένα σε 359 περιπτώσεις με την αποκατάσταση του F δικαιολογείται το θέσει μακρόν καθώς προηγείται βραχεία συλλαβή που λήγει σε σύμφωνο (π.χ. ατάρ [F] είπηισι) και σε 2.995 περιπτώσεις είτε αίρει τη χασμωδία που έχει παραδοθεί (π.χ. ποίον σε [F] έπος φυγείν έρκος οδόντων) είτε δικαιολογεί την προσμέτρηση ως μακρού καθώς προηγείται μακρό φωνήεν ή δίφθογγος (π.χ. αλλά συπέρ μοι [F] ειπέ). Γενικά με την αποκατάσταση του F θεραπεύονται οι εξής ανωμαλίες: αίρονται χασμωδίες (ου Fέθεν εστί χερείων, αυτούς δε Fελώρια, Ιδομενήα Fάνακτα κ.ά.)· ερμηνεύεται η συλλαβική αύξηση ορισμένων ρημάτων που φαινομενικά αρχίζουν από φωνήεν, αλλά στην πραγματικότητα άρχιζαν από F (εFάνδανε, εFέλκετο, έFεργε κ.ά)· μακρά φωνήεντα και δίφθογγοι διατηρούνται μακρά πριν από άλλο φωνήεν, επειδή πριν από αυτό υπήρχε F (απόσχηFιλίου ιρής, ουδ’ άρα πω Fοι επεκραίαινε Κρονίων κ.ά.)· τελικές συλλαβές φύσει βραχείες που λήγουν σε σύμφωνο γίνονται θέσει μακρές, επειδή στην πραγματικότητα η λέξη που ακολουθεί άρχιζε από F και όχι όπως φαίνεται· μερικές αρκτικές ή όχι συλλαβές τρέπουν την προηγούμενή τους βραχεία σε θέσει μακρά, επειδή στην πραγματικότητα δεν άρχιζαν από απλό σύμφωνο, αλλά από σύμπλεγμα συμφώνου και F (αισχρόν τε δFηρόν τε μένειν, έδFεισε δ’ o γέρων, FίσFος κ.ά.).

* * *

(άκλιτο) και δίγαμμος και δίγαμμον (ενν. στοιχείο), το (ΑΝ)

το έκτο γράμμα (F) τού αρχαιότατου ελληνικού αλφαβήτου, βαυ.